به نام خدا

حکمت هنر اسلامی (دیدگاه ها، روش ها، منابع)


دو جریان کلان در نگاه به هنر اسلامی وجود دارد، یکی معتقد است هنر اسلامی، هنر مسلمانان و سرزمین­ های اسلامی است. این هنر را کاملا زمینی و بدون رمز و راز می­ دانند. می­ گویند هنر اسلامی، غیرحِکمی است.

 مهم­ترین این­ها الک گرابار، اتینگهاوزن، نجیب اوغلو، توماس آرنولد، تری آلن، آندره گدار و آرتور پوپ هستند. دپارتمان هنر «هاروارد» تحت تسخیر این­هاست. جریان دیگر، جریان حِکمی و عرفانی است که به رمز و راز فراوان در هنر اسلامی قائل هستند، اشخاصی مانند هانری کربن، هانری استیرلن، کریچلو، سنت­گرایان (بورکهارت چون عرفان­ اسلامی را خوب می­ شناسد قو­ی­ترین نظریات را در باب هنر اسلامی ارائه کرده است، نصر تحت تاثیر بورکهارت بوده است. بورکهارت در نهایت مسلمان شد و به مصر رفت. سید حسین نصر، گنون، شووان، کوماراسوآمی) در میان سنت­گرایان افرادی مانند بورکهارت، نصر، مارتین لینگز، دیستون اسمیت، ویلیام چیتیک«شیعه­ ای است که نماز شبش ترک نمی­ شود» و گنون درباره هنر اسلامی تحقیق می­ کنند.  کوماراسوآمی و گنون درباره هنر هند نیز کار کرده­ اند. البته بحث­ های آنها تطبیقی است و قابل تطبیق بر روی همه آیین­ ها است و با اسلام هم سازگار است. اولیور لیمن (islamic aesthetics او ترجمه شده است.) هم از جمله فیلسوفانی است که نگاهی تاریخی به هنر اسلامی دارد. اما فیلسوفان بیشتر نگاه عرفانی به هنر اسلامی را می­پسندند.

 

هنر اسلامی را درکدام عرصه ­ها می ­توان جستجو کرد؟

1-    در کتاب و سنت (متون اولیه- اسلام یک) گرابار مقاله­ای در دایره­ المعارف لیدن دارد که ترمینولوژی یا ریشه­ شناسی اصطلاحات هنری در قرآن و سنت را کاویده است.

2-    هنر اسلامی در عرفان اسلامی: دو شاخه می­شود:

الف- متون کلاسیک عرفانی (فتوحات مکیه، فصوص الحکم، اثار سهروردی و ...)؛  ب- در متون غیرکلاسیک: فتوت­نامه­ ها، هنر اسلامی در گذشته چون صنعت محسوب می­شد، انتشارات حقیقت، یک مجموعه 50 جلدی مفید در این زمینه منتشر کرده است. مجله «ایران و عرفان»  مقالاتی در این باره دارد.

3-    هنر از دیدگاه فلسفه: ابن هیثم (بحثی درباره المناظر  و المرایا) دارد که ارسطو هم به آن اندازه به این موضوعات نپرداخته است. اخوان­الصفا، غزالی، ابن سینا، فارابی، ابوحیان توحیدی، سهروردی، ملاصدرا، قطب­ الدین شیرازی، صفی­ الدین ارموی)

4-    تاریخ هنر (بررسی حیثیات جامعه­ شناسی، روانشناسی، سیاسی، مذهبی هنراسلامی در دوران­ های مختلف)

5-    کلام (گرایش نقلی در کلام قبل از خواجه نصیرالدین بوده است و پس از آن کلام بیشتر عقلی می­شود.)

6-    فقه:  اگر چیزی مشروعیت نداشته باشد، اطلاق هنر اسلامی نیز بر آن زیر سوال می­رود. فقه بصورت سلبی هنر را تببین می­کند.

 

روش ­شناسی هنر اسلامی

 

1- روش تاریخی: بررسی هنر اسلام از منظر تاریخی

2- روش تاریخی­نگری  Histoicism :  هر هنری را فرآورده تاریخ و جامعه می ­دانند.

3- روش پدیدارشناسی: توسط هوسرل و در فرهنگ ما توسط کربن مطرح شد. البته سنت­گرایان هم پدیدارشناسی به معنای خاص خودشان را دارند. از دل پدیدارشناسی هوسرل، سه نوع پدیدارشناس بیرون آمد؛ پدیدارشناسی هرمنوتیک، اگزیستانس، پست مدرن. البته سنت­گرایان هم پدیدارشناسی به معنای خاص خودشان را دارند.

3-سنت­گرایان: از مفاهیم عرفانی برای فهم اثر هنری استفاده می­ کنند اما ادبیات و اصطلاح­ شناسی خودشان را دارند. چرا که تلقی خاصی از سنت و امر قدسی دارند که لزوما با قرائت عرفانی هماهنگ نیست.

4- روش عرفانی

5-روش نشانه­ شناسی: در شناخت تک­ موردی از آثار هنری کمک می­ کند، ساختارگرایی و پساساختارگرایی و تمام مباحث دوره جدید را می ­توان ذیل این روش قرار داد.